Ιδεολογικές αντιφάσεις και πολιτική πραγματικότητα: Η δικτατορία του Μεταξά και ο πόλεμος του ΄40
Τη συζήτηση συντονίζει η Δρ Ιστορίας Βασιλική Λάζου
Προκόπης Παπαστράτης, Ομ.Καθηγητής Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Περίληψη:
Τα αδιέξοδα του καθεστώτος Μεταξά όπως διαμορφώνονται από την πολιτική και διπλωματική κατάσταση στις παραμονές και στη διάρκεια του πολέμου, που τελικά επιφέρουν την ακύρωσή του.
Η αποκαθήλωση ενός δικτατορικού καθεστώτος
Γιώργος Μαργαρίτης, Καθηγητής Ιστορίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Περίληψη:
Ο θάνατος του Μεταξά στις 30 Ιανουαρίου 1941 δεν τερμάτισε επίσημα το καθεστώς της Τετάρτης Αυγούστου. Οπωσδήποτε όμως άλλαξε τον χαρακτήρα του. Στη θέση των δύο πυλώνων της κυβερνητικής εξουσίας προέκυψε ένα νέο καθεστώς αρθρωμένο γύρω από τα ανάκτορα και το πρόσωπο του βασιλιά, του Γεωργίου Β’. Η σε εξέλιξη πολεμική εμπλοκή βοήθησε την αθόρυβη μεταβολή. Σε τελευταία ανάλυση, στη διάρκεια του πολέμου, πλήθος εξουσιών είχαν περάσει στη δικαιοδοσία του Γενικού Στρατηγείου. Το τελευταίο, διαμέσου του Αλέξανδρου Παπάγου, αναφερόταν ήδη από την έναρξη του πολέμου περισσότερο στο βασιλιά παρά στον εκλιπόντα δικτάτορα.
Ο Αλέξανδρος Κορυζής που ανέλαβε την προεδρία της κυβέρνησης ήταν εντεταλμένος του βασιλιά και όχι της όποιας Τετάρτης Αυγούστου. Οπωσδήποτε δεν φαινόταν να δεσμεύεται από τα οράματα του –κατά τον ιδρυτή του- χιλιόχρονου Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού (κατά απομίμηση του Τρίτου Ράϊχ). Ο βασιλιάς, το καθεστώς, είχαν πλέον απόλυτα ταυτίσει τα δικά τους συμφέροντα –εξυπακούεται και τα συμφέροντα της χώρας- με τα αντίστοιχα της Μεγάλης Βρετανίας και στην χώρα δεν υπήρχε καμία αστική πολιτική δύναμη πρόθυμη να αντισταθεί σε αυτό. Η Τετάρτη Αυγούστου, με όλα τα φασιστικά και ναζιστικά της ενδύματα, αποκαλύφθηκε στην πραγματική της διάσταση: ένα κατά παραγγελία των Ανακτόρων αντικομουνιστικό καθεστώς.
Η βασιλική πλέον δικτατορία μετείχε του αγώνα ενάντια στον Άξονα στο πλευρό της Αγγλίας, κατάσταση που, στις τότε συνθήκες, ισοδυναμούσε με απόλυτη ταύτιση με τις επιθυμίες, τα σχέδια και τις πολιτικές της ισχυρής συμμάχου. Στην κατάληψη της χώρας, τον Απρίλιο και τον Μάϊο του 1941, η τελευταία κράτησε ένα σημαντικό κομμάτι του προηγούμενου καθεστώτος ως εχέγγυο για τα μεταπολεμικά χρόνια: για την ακρίβεια πήρε στο Λονδίνο τον Βασιλιά και την κυβέρνησή του, μαζί με τα αποθέματα χρυσού της χώρας, ως πρόσθετη εγγύηση.
Η τελευταία πολεμική, βρετανική και βασιλική περίοδος του καθεστώτος της Τετάρτης Αυγούστου διέσπασε την εσωτερική συνοχή ενός συστήματος που ως τότε είχε καταφέρει να ενώσει τις διάφορες τάσεις της άρχουσας τάξης με παρονομαστή τον αντικομουνισμό και την αντιμετώπιση του επερχόμενου πολέμου. Παλιές ταλαντεύσεις, δισταγμοί και επιλογές επανήλθαν στο προσκήνιο και η δυνατότητα επιλογής νέου προστάτη έγινε αποδεκτή εκδοχή. Σε τελευταία ανάλυση η Γερμανία του ναζισμού και του διακηρυγμένου αντικομουνισμού παρείχε τα ίδια εχέγγυα ταξικής εξασφάλισης, όπως η Μεγάλη Βρετανία.
Η ρήξη στην στρατιωτική και πολιτική κορυφή πήρε χαρακτήρα σύγκρουσης τις ημέρες της κατάρρευσης του Απριλίου. Η ηγεσία των μεγάλων μονάδων του μετώπου, ειδικά του μετώπου της Αλβανίας, προοδευτικά αυτονομήθηκε από τις εντολές και τους σχεδιασμούς της Αθήνας και προχώρησε σε συνθηκολόγηση με τον νέο εισβολέα. Μέσα σε λίγες ημέρες προχώρησε ακόμα περισσότερο. Στην κάτω από τον ναζιστικό ζυγό πλέον Αθήνα η ηγεσία αυτή ανέτρεψε θεσμικά το προηγούμενο καθεστώς, την βασιλεία, τη δικτατορία και ότι είχε απομείνει από τις παλιές συνταγματικές επιταγές για να αναδείξει στη θέση τους ένα τυπικά ναζιστικό καθεστώς: την Ελληνική Πολιτεία, εικόνα και ομοίωση του γαλλικού καθεστώτος Etat Francais, που ένα σχεδόν χρόνο νωρίτερα είχε αναδειχθεί στην Γαλλία. Ήταν το πολιτικό πρότυπο των κυβερνήσεων της ναζιστικής Νέας Ευρώπης και η ταχύτητα υιοθέτησής του από τις ελληνικές ελίτ σηματοδοτούσε δύο πράγματα: την αλλαγή γεωπολιτικού προσανατολισμού από σημαντική μερίδα του ελληνικού καπιταλισμού (ευρωπαϊκή ενδοχώρα αντί θαλάσσιων δρόμων, Γερμανία αντί για Αγγλία) και την προσχώρηση στο σχήμα της Νέας Ευρώπης και την υπόσχεση αποκατάστασης της κυρίαρχης θέσης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού).
Η ρήξη στο επίπεδο της κοινωνίας αποδείχθηκε πολύ πιο αργή και σύνθετη υπόθεση. Τα ερωτήματα που γέννησε ο τρόπος διεξαγωγής του πολέμου στην Αλβανία και ο ασυνάρτητος σχεδιασμός της άμυνας απέναντι στην γερμανική εισβολή δημιούργησαν καχυποψίες σε πολλούς ανθρώπους, στους στρατεύσιμους ιδιαίτερα της πρώτης γραμμής. Η συνθηκολόγηση και η έκδηλη προθυμία των στρατηγών να πλαισιώσουν το νέο κατοχικό καθεστώς, όπως επίσης και η όλη διαδικασία φυγής της βασιλικής οικογένειας με το χρυσό της Τράπεζας της Ελλάδας, τα προσωπικά είδη και το προσωπικό των ανακτόρων, δημιούργησαν πρόσθετα ρήγματα αξιοπιστίας ως προς τις ελίτ της άρχουσας τάξης. Η καχυποψία και η απαξίωση όμως δεν σήμαιναν αυτονόητα και ρήξη.
Η τελευταία ακολούθησε τις ραγδαίες ανακατατάξεις που εκδηλώθηκαν μέσα στην «οικονομία πολέμου» και τις συνακόλουθες κοινωνικές ανατροπές. Οι όποιοι μηχανισμοί «εξομάλυνσης» των κοινωνικών αντιθέσεων κατέρρευσαν με αποτέλεσμα, από τη μία μεριά την εκδήλωση φαινομένων εξαθλίωσης –το κορυφαίο σημείο της οποίας υπήρξε η αιχμή των ελλείψεων και η πείνα, ειδικά τον χειμώνα 1941-1942- και από την άλλη η ολοένα και πιο ευδιάκριτη ανάδειξη οικονομικά ισχυρών μέσα στις έκτακτες συνθήκες. Η μεταφορά πλούτου από τους πολλούς στους λίγους, ο ευτελισμός των αμοιβών της μισθωτής εργασίας και η ουσιαστική αρπαγή του αγροτικού προϊόντος έδωσαν την υλική βάση μιας ρήξης που προοδευτικά βάθαινε και γινόταν ολοπαγής –ούτε μόνο πολιτική, ούτε μόνο οικονομική. Το αίτημα για ριζοσπαστική ανατροπή των δεδομένων και διεκδίκηση ενός ολότελα διαφορετικού κόσμου ήρθε με ορμή στο προσκήνιο. Η ιστορία το ονόμασε Αντίσταση – στην ουσία επρόκειτο για μια Επανάσταση.
Στο σημείο αυτό, με τη χρονολογική τομή να τοποθετείται στις αρχές του 1943, το ζήτημα δεν ήταν πλέον η έκπτωση ενός όποιου καθεστώτος, της μίας ή της άλλης κληρονομιάς της Τετάρτης Αυγούστου ή της μοναρχίας ή του προηγούμενου προσχηματικού κοινοβουλευτικού μανδύα τους: επρόκειτο πλέον για την αντικατάσταση ενός κοινωνικού συστήματος, μιας ταξικής κυριαρχίας, από τις ζωντανές δυνάμεις της κοινωνίας, εκείνες που έκφραζαν το μόχθο των ανθρώπων. Ήταν η ώρα των κομμουνιστών και της Λαϊκής Εξουσίας, της Λαοκρατίας όπως εκφράστηκε θεσμικά το αίτημα στην τελευταία φάση της κατοχικής περιόδου.
Ο Γιώργος Μαργαρίτης είναι καθηγητής σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Νίκαιας, στη Γαλλία, όπου το 1981 ανακηρύχθηκε διδάκτορας.
Διδάσκει «Σύγχρονη Πολιτική και Κοινωνική Ιστορία» στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το 2004, ενώ τα προηγούμενα είκοσι χρόνια εργαζόταν επίσης ως καθηγητής Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχει πάρει μέρος ως εισηγητής σε πολλά επιστημονικά συνέδρια ενώ έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά σχετικά με την περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης και συμμετάσχει σε συλλογικά πονήματα. Από τα γνωστότερα έργα του είναι η δίτομη "Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, 1946–1949" (Αθήνα 2000-1).
Ο Προκόπης Παπαστράτης είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτωρ ιστορίας του London School of Economics and Political Science.
Εργάστηκε ως επιστημονικός συνεργάτης στο Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας του Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.
Δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (1985-1988). Οι έρευνες του στρέφονται γύρω από θέματα ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας στον 20ο αιώνα. Κύρια δημοσιεύματα: British Policy towards Greece during the Second World War, 1941-1944. Cambridge University Press, 1984, second ed.2008∙ Σπηλιωτοπούλου Μαρία, Παπαστράτης Προκόπης (σύνταξη) Χρονολόγιο Γεγονότων 1940-1944. Από τα έγγραφα του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών. Τόμοι Α και Β, Κέντρο Ερεύνης Ιστορίας Νεότερου Ελληνισμού, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2002 και 2004∙ Χ.Χατζηϊωσήφ, Π.Παπαστράτης (επιστημονική επιμέλεια) Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή-Αντίσταση 1940-1944. τόμος Γ1, Γ2, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007∙ Μ.Λυμπεράτος, Π.Παπαστράτης (επιμ) «Αριστερά και Αστικός Πολιτικός Κόσμος 1940-1960» Πρακτικά Συνεδρίου Πάντειο 2013. Βιβλιόραμα Αθήνα 2014∙ Πολιτική εξουσία και Πανεπιστήμιο στην Ελλάδα, 1890-1932. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (υπό έκδοση)∙ Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχει συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια. Έχει οργανώσει διεθνή συνέδρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Πρόσφατα Συνέδρια στο Πάντειο: Αριστερά και Αστικός Πολιτικός Κόσμος 1940-1960. (17-20 Απριλίου 2013) και Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά. Μία τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας. (19-23 Νοεμβρίου 2014).